Հայկական շատ պարերում տեղաշարժերի փոխարեն հանդիպում են մարմնի ծանրություն-հենարանի տեղափոխումներ (փոխանցումներ) մի ոտքից մյուսը:

Քայլ-տեղաշարժերը նույնպես տեղափոխումներ են, ավելի ճիշտ՝ մարմնի ծանրություն-հենարանի անցումներ մի ոտքից մյուսը, բայց դրա համար համապատասխան ազատ ոտքը նախապես կտրվում է գետնից, ապա, դրվելով իր տեղը կամ իր նախորդ դիրքի համեմատ անհրաժեշտ ուղղության և հեռավորության վրա, ընդունում է մարմնի ծանրություն-հենարանը և դառնում է հիմնական (հենարան) ոտք: Այսուհետ մարմնի ծանրության-հենարանի փոխադրել, ճոճել կկոչենք հենարանի այնպիսի փոխադրումը, որի ժամանակ ազատ ոտքը, դառնալով  հիմնական, նախօրոք չի կտրվում գետնից, չի տեղաշարժվում: Ընդ որում, նախկինում հիմնական (հենարան), բայց ծանրությունից ազատվող ոտքը մարմնի ծանրության փոխադրման, վերագլորման պահին․ ա) նույնպես չի տեղաշարժվում, չի պոկվում գետնից, բայց կարող է փոխադրվելով (անցնելով) ոտնաթաթին, կրունկին, իջնել ողջ ներբանին, բ) գետնից կտրվում է:

Քայլերի ժամանակ մարմնի ծանրության, նրա հենարանի փոխադրումը մի ոտից մյուսին անհրաժեշտ է տարբերել իրանի ճոճելու օգնությամբ հենարանը մի ոտից մյուսին փոխադրելուց: Մի դեպքում նման ճոճումները զուգորդվում են նաև քայլերի, շրջադարձերի, պարադարձերի տարբեր հերթականությամբ, թռիչքների տարբեր տեսակներով և ոտքերի այլ շարժումներով, ինչպես նաև իրանը շորորելով իր առանցքի շուրջ՝ ոչ մեծ շրջադարձերով:

Թռիչքների տարբեր տեսակներով զուգորդվող «Շորոր» պարատեսակները ժողովուրդը կոչում է «Ճոճք» («Ճոշ», «Ճոչ», «Ճոշկ»): Մյուս դեպքերում ողջ պարաձևը կազմված է միայն ճոճումներից, մի ոտքից մյուսին մարմնի ծանրության, նրա հենարանի փոխադրումից և ընդամենը մեկ քայլից (սովորաբար առաջին հաշվին): Շնորհիվ այդ միակ քայլի՝ գյոնդը քիչ-քիչ տեղաշարժվում է այս կամ այն կողմ:

«Շորոր» նշանակում է ճոճումներ նազուտուզ անելով, սեթևեթելով, ծռմռվելով, ինքնագոհ կոտրատվելով:

Պարաձևերից մեկի հին հայկական գրական «Երերապար» անվանումը (երերալ-ճոճվել, տատանվել, ծածանվել, ալիքվել, տարուբերվել, դողալ նաև օրորվել), հավանաբար, նույնն է ինչ «Շորոր» ժողովրդական անվանումը: «Շորոր» տեսակի պարերի շարժումները դասվում են նմանակող, արտահայտչական շարժումներին, որոնց օգնությամբ ցանկանում էին բնութագրել վերոհիշյալ այս կամ այն թռչունի շարժումները: «Շորոր» տեսակի պարաձևի կապը ճոճվող, տատանվող թռչնի քայլքի, մասնավորաբար կաքավի քայլքի հետ, շատ վառ նկատվում է «սորոր տալ» բայի բացատրությունում՝ «քայլել ինչպես կաքավ»: «Սորոր»-ը և «Շորոր»-ը, ըստ երևույթին, նույնն են: Ենթադրվում է, որ սորորիկ կոչվող թռչունը կաքավն է:

«Շորոր» պարաձևերը XIX դարի սկզբից ստացան կենցաղային բնույթ՝ երբեմն պահպանելով միայն որոշ ավանդական ծիսականություն: Այդուամենայնիվ նրանցում շարժումների տրամադրությունը շարունակում է մնալ հանդիսավոր, ինչը մատնում է կատարվող տատանումների շարժական հիմքերի նախկին վեհասքանչ, սրբազան արմատները:

ՇՈՐՈՐ

«Գորանի»-ները վշտի պարեր են` կապված հասարակական կամ տարերային աղետները ողբալու հետ: Այս պարերին մասնակցում են թե՛ կանայք, թե՛ տղամարդիկ՝ հիմնականում առավել տարեցները:

Ժողովրդական մտածողությամբ՝ մարդու աջ կողմը լավության, հաջողության, իսկ ձախը՝ անհաջողության կողմն է: «Աջ» բաղադրիչը կա նաև «առաջ» բառում, որը նույնպես ունի առաջխաղացման, հաջողության իմաստ: Շարժման մեջ աջ ու առաջ գնալն ընկալվում է որպես հաջողություն ու լավություն: Նույն սկզբունքով ետ ու ձախ գնալը համարվել է անհաջողություն:

Պարաշրջանը համարվում է կյանքի շրջան: Պարողների՝ աջ ու ձախ կատարվող քայլերի համադրությունը ժողովուրդն ընդունում է որպես տատանման ռեալիստական արտահայտություն՝ չար ու բարու իրար հաջորդող համադրություն: Կյանքի տատանման հետևանքով կատարվող ալիքավոր շարժումը, որը, ի վերջո, գնում է աջ կամ ձախ, դառնում է պարողների շարժման գերակշռող տեղափոխության ուղղություն:

«Գորանին» ունի ընդհանուր ձախ և հետ գնացող տեղաշարժ: Պարի հատակագծում քայլերի գծերի անկյուններն ուղղված են ինչպես դեպի կյանքի շրջան, այնպես էլ նրա սահմանից դուրս՝ անդրշիրիմյան աշխարհ: Միաժամանակ հատակագծի ողջ զարդանկարն ասես պատկերում է մայր մտնող արև: Պարաշարքի կառուցվածքը մեկ շարք է, որը վերածվում է աղեղի: Կանգնում են ուս ուսի՝ ասես ընդհանուր վշտի մեջ համախմբված: Ձեռքերը միահյուսվում են ճկույթներով և ծալվում արմունկներում՝ ուղիղ անկյան տակ: Դաստակները ուղղված են առաջ: «Գորանի» պարի մի տարբերակում ձեռքերը ճոճվում են ուղղահայաց՝ վերև, ներքև, և հորիզոնական՝ ձախ, աջ, ձախ, տարբեր պարբերականությամբ, բայց նույն հաշվին միևնույն ուղղությամբ: Մեկ այլ տարբերակում՝ յուրաքանչյուր քայլի ընթացքում ձեռքերը կատարում են երկուական շեշտված պտույտներ: Ոչ մեծ պտույտները կատարում են առանց դաստակները ծալելու, բայց արմունկների ծալումներով, որը զուգորդվում է արմունկներից մինչև մատները շառավղային պտույտներով: Պտույտների ժամանակ ձեռքերը փոքր-ինչ իջնում են գոտկատեղից, իսկ բարձրանալուց կրծքից չեն անցնում: Պարաձևը կազմված է 12 քայլից, և ընդամենը մեկ փոքր և մեկ խոշոր քայլ տեղաշարժում է դեպի ձախ:

Գրեթե բոլոր այս պարերը կապված են տարերային և հասարակական աղետների՝ երաշտի, ճակատամարտի, պարտության, սննկացման, առաջնորդի մահվան և այլնի հետ: Այժմ պարը ստացել է ավելի կենցաղային բնույթ և կատարվում է ցանկացած առիթով:

«Գորանի» անվանումը կապված է հայերեն «գոռ» արմատի հետ, որը նշանակում է աղմուկ, ժխոր, շփոթ, խուճապ, ծեծկռտուք, մարտ, կռիվ: «Գոռալ» նշանակում է ճչալ, ոռնալ, բղավել, «գորան»՝ անմշակ:

«Գորանիի» Ալաշկերտի տարբերակում առաջնորդը կամ պարողներից որևէ մեկը, երբեմն պարող կանանցից մեկը գլխին է դնում ջրով լի պղնձե թասը, որը ձեռքերով պահել չի կարելի: Ոտքերի շարժումները պետք է չափազանց դանդաղ լինեն և պատկերեն օձի շարժումները ջրում: Պարողների ծնկների խորը կքանիստերն ու ուղղումները պետք է փոխանցեն օձի ընկղմումը ջրի մեջ և ջրի մակերես դուրս լողալը: Պարաձևի այս տարբերակի հարթ հատակագիծ ունենալը և աջ ընդհանուր տեղաշարժերը փաստում են մոգական գործողության դրական նպատակների մասին: Սա արդեն ոչ թե երաշտի ողբ է, այլ լավատեսությամբ անձրև կանչելու ծես:

ԳՈՐԱՆԻ

Ենթադրություն կա, որ «Իշխանաց պարը» պատկանել է մեհենական պարերի թվին: Գրառված են երեք՝ Հայոց ձորի, Շատախի և Պարսկահայքի Կապուտան` Ուրմիա լճի շրջակայքում բնակվող հայերի տարբերակները:

Հայոց ձորի «Իշխանաց պարի» տարբերակը անվանում են նաև «Շեյխերի», «Շէխանի», որը համարվում էր նաև ռազմապար: Այն շատ բարդ էր կատարման համար, այդ պատճառով էլ քչերը, հիմնականում երիտասարդ տղաներն էին կատարում այս պարը: «Շէխ» անվանում էին քրդերի հոգևոր առաջնորդին․ սա նույնպես մատնանշում է, որ այն մեհենական պար է եղել: Պարաշարքի սկզբում հիմնականում կանգնում էին իշխանները, կառավարիչները, իշխանություն ունեցողները, և մեծ նվիրատվություններ անում զուռնա և դհոլ նվագողներին: Երբեմն նաև աղքատներն էին պարում:

Հայերը «Շէխանին» պարում էին ուխտագնացությունների տեղերում, Հայոց ձորի տարածքում եղած վանքերի մոտ, Վանում, Թիմարում, Բերկրիում բոլոր տոների, բոլոր խնջույքների ժամանակ և հարսանյաց օրերին:

«Շէխանիի» մեղեդու չափը 2/4 է: Այս չափը շատ բնորոշ է ռազմական պարերին: Պարողները կանգնում են մեկ շարքով, որը երբեք չի կորանում, այսինքն՝ չի վերածվում կորագծի, կամ առավել ևս՝ կիսաշրջանի: 12-15 մարդ կողք կողքի տեղաշարժվում էին մեկ առաջ, մեկ՝ ետ: Շարվում են կողք կողքի, իրարից փոքր-ինչ հեռու, թևկախ՝ չծալելով արմունկները, ճկույթ ճկույթի՝ աջ ձեռքը ձախի վրայից անցկացնելով:

Շատախում տարածում գտած «Շէյխանի-Շիվհալանի» պարի անվանումն ամբողջականորեն ոչ ոք չի կարողացել մեկնաբանել: Սակայն բոլորը նշում էին, որ պարի առաջին երկու մասերը, որոնք կատարվում էին դանդաղ, կոչվում էին «Շէյխանի», իսկ «Շիվհալանի» անվանում էին պարի երրորդ և չորրորդ արագ մասերը՝ 8 տակտ 4/4 ռիթմով՝ «Շէյխանի», 13 տակտ 4/4 ռիթմով՝ «Շիվհալանի»։

Կարելի է ենթադրել, որ «Շիվհալանին» վշտի, հիշատակի պարատեսակներից է, որի մեջ առկա են և՛ ետ քայլը, և՛ ձախ քայլը: Սակայն երևի մոռացության է մատնվել պարի վշտալի բնույթը, քանզի ուրախ բնույթի թռիչքները շատ են:

Բոլոր տարբերակներում կանգնում են շարքով՝ ճկույթ ճկույթի: Արմունկները ծալված են գոտկատեղի բարձրությամբ, իսկ ափերը պարզված են դեպի առաջ:

Երրորդ տարբերակը՝ Պարսկահայքի «Շէյխանեն» ևս ստուգաբանվում է որպես շէյխերի, այսինքն իշխանների պար` «Իշխանաց պար»: Կարելի է ենթադրել, որ այս տարբերակը նույնպես մեհենական պարերի շարքին է պատկանել:

«Իշխանաց պարը» շատ հպարտ, վեհ պար է, տեխնիկապես ամենաբարդ պարատեսակներից մեկը հայկական պարարվեստում: Շէյխանեի մեղեդու չափը 4/4 է: Ձեռքերը բռնում են թևկախ, խաչված ափերով՝ ձախ ձեռքը անցկացնելով աջի վրայով: Պարողները կանգնում են մեկ շարքով, որը երբեք չի վերածվում կորագծի: Պարաշարքը տեղաշարժվում է առաջ, ապա վերադառնում 9 աստիճան դարձումով տեղաշարժվում դեպի աջ, ապա ուղղվում: Տեղում շարժումների ժամանակ արմունկները ծալվում են՝ ափերը բարձրացնելով կրծքի մակարդակին, իսկ աջ գնալու ժամանակ՝ գոտկատեղի բարձրության: Պարեղանակը և պարը հետզհետե արագանում են:

ԻՇԽԱՆԱՑ ՊԱՐ

«Յարխուշտա» ռազմական խաղ-պարը պատկանում է ծափ պարերի տեսակին և առանձնանում է յուրօրինակ կառուցվածքով, խաղային, երաժշտական, բանահյուսական տեքստերով և կատարման գունեղ ոճով: Ծափ պարերը հայկական ռազմական պարերի տեսակներից են: Այդ պարերում շարժումները շեշտվում են հանդիպակած զույգի հետ ծափերով, որոնք կարծես թե փոխարինում են զենքերին և յուրովի նմանակում դրանց հարվածն ու բախման ձայնը: Հայկական ռազմական ծափ պարերից են` «Խարզանի յարխուշտա» կամ «Թաք յարխուշտա», «Սլիվանի յարխուշտա», «Մաչինո», «Մընդո», «Հալա կըշտա», «Դե բժան, բժան» պարերը:

Ծափ պարերում առանձնանում է հանդիպակած զույգի հետ ծափերի կատարման երկու տեսակ` ծափեր զույգի հետ մեկ ձեռքով և ծափեր երկու ձեռքով: Երբ ծափերը կատարվում են մեկ ձեռքով, այդ դեպքում մեկ կողմը հանդես է գալիս որպես հարձակվող, իսկ մյուսը` պաշտպանվող: Երբ ծափերը կատարվում են երկու ձեռքով, հանդիպակած կողմերը հարձակվում, զարկում և պաշտպանվում են միաժամանակ: Այս դեպքում երկու կողմերն էլ հարձակողական դիրքերում են:

«Յարխուշտա» ռազմական խաղ-պարը տարածված է եղել Սասունում: Պարի անվանումն ունեցել է տարբեր մեկնաբանություններ, որոնցից մեկն այն է, որ այն նշանակում է «զենքի ընկեր»: «Յար» պարսկերեն նշանակում է «սիրեցյալ», «ընկեր», իսկ «խըշտ», «խըշտիկ»` «կարճ նիզակ», «զենք»:

Խաղ ու պար տերմինները հոմանիշներ են: «Յարխուշտան» այն խաղերից է, որոնք ներկայացնում են խաղի և պարի միջանկյալ ձևը կամ մեկից մյուսին անցնելու ընթացքը: Ռազմական այս խաղին բնորոշ են անհատների և խմբերի միջև թատերականացված մնջախաղային երկխոսությունները, մենամարտ-մրցույթը, կռվախաղը, խաղի մրցակցային ոգին, հաղթող ու պարտվող կողմերի առկայությունը:

Խաղացողները բաժանվել են երկու խմբի: Խաղի սկիզբն ավետել են մարտիկների երեք ծափերը, որոնցից հետո նրանք ուղիղ գծաշարով հարձակվել են միմյանց վրա, երեք անգամ ձեռքերը միմյանց զարկել ու նորից ետ նահանջել: Այդ ամենը կատարվել է խիստ համաչափ, ռիթմիկ, ուղեկցվել երգ ու պարով: Այդ ռիթմիկ խաղը շարունակվել է այնքան, մինչև որ կողմերից մեկն իրեն պարտված է զգացել: «Յարխուշտա» խաղացողները ռազմական տարազ և դաշույն են կրել:

Ժամանակի ընթացքում «Յարխուշտա» խաղային տարրը փոքր-ինչ պասիվացել է՝ տեղի տալով շարժումների պարային բնույթին: Դրա հիմնական դասավորությունը շրջանն է, որը պարբերաբար քանդվում է և վերադասավորվում հանդիպակաց երկու ուղիղ գծի: Այդ գիծ-մարտաշարքերը մոտենում են միմյանց, կարծես թե հարձակվում իրար վրա: Այնուհետև պարողները բախվում են ծափերով և հեռանում, նահանջում: Մարտաշարքերը պարելով քանդվում են կամ վերադասավորվում շրջանի։

Շրջան - երկու շարք - շրջան դասավորությունների այս հերթագայումը բնութագրում է պարի հիմնական կառուցվածքը և կարծես թե խորհրդանշում ընդմիջվող բեկումներով ընթացող տիեզերական անվերջության գաղափարը:

«Յարխուշտայի» հիմնական պարաքայլն ընդմիջվում է հակառակորդ զույգերի ծափերով և մեկ ոտքի ծունկը գետին զարկելով: Պարաձևերը հերթագայում են մեկը մյուսին՝ ավանդական պարին բնորոշ սահմանված կարգով, սակայն առկա է նաև ազատ իմպրովիզացիան, հատկապես շրջանով պարի ժամանակ: Պարողները կարող են մինչև հաջորդ մարտաշարք ձևավորելն առանձին պտույտներ կատարել տեղում, ծափ տալ, ձեռքերն իջեցնել կամ այլ դիրքեր ընդունել: Դա պարի այն հատվածն է, երբ մարտիկները կարծես թե տրամադրվում են, նախապատրաստվում հարձակման և մարտը սկսվում է այն պահից, երբ մարտաշարքերը քանդվում են:

Կոմպոզիտոր Սպիրիդոն Մելիքյանի գրառմամբ՝ «Յարխուշտայի» երաժշտական չափը 2/4 է: Այն սկսվում է միջին տեմպով, աստիճանաբար արագանում: Հնում «Յարխուշտան» կատարվել է երգի ուղեկցությամբ:

Երգի տեքստը կարճ է և շարունակաբար կրկնվում է․ Տոզիլբանո, տոզիլբան, Տոզիլբանո, տոզիլբան…

Բառերի իմաստը հայտնի չէ, հավանաբար մարտական կանչ է խորհրդանշում: Պարի կատարումն ուղեկցվել է նաև դհոլ-զուռնայի նվագակցությամբ, որը, զարգացնելով բանահյուսական երգի մեղեդին, ամբողջացրել է պարը:

«Յարխուշտան» այն յուրօրինակ ավանդական պարերից է, որը շատ քիչ փոփոխությունների է ենթարկվել: Այն տարածված է եղել նաև բեմական պարարվեստում: Դեռևս XX դարի 30-ական թթ. այն բեմականացրել են Սրբուհի Լիսիցյանը և Վահրամ Արիստակեսյանը:

ՅԱՐԽՈՒՇՏԱ

«Ռոստամ Բազին» հայկական ռազմի պարերից է: Ռազմական պարերը համարվել են սրբազան և դրանց կատարմանը լուրջ նշանակություն է տրվել: Այդ պարերը կատարել են ռազմի գնալուց առաջ ռազմիկների մարտական ոգին, ռազմական պատրաստականությունը բարձրացնելու համար, հաճախ նույնիսկ ռազմի հաջող կամ անհաջող ավարտը նմանողական գործողության միջոցով գուշակելու նպատակով: Պարել են նաև հաղթանակներ տոնելիս կամ թաղման արարողություններին, հատկապես եթե հանգուցյալը կապ է ունեցել ռազմական գործի հետ: Ժողովրդական տոներին, հարսանիքներին դրանք կատարվել են հատուկ ծիսական նպատակադրմամբ՝ ամուսնացող զույգի, համայնքի բարօրությունն ապահովելու, հնի ու նորի սահմանագիծը բարեհաջող հաղթահարելու համար:

Ժողովուրդը ռազմական պարերը անվանում է կռվի խաղեր: Բանակի, զորագնդի պարերը հնում կոչում էին «Պարք բանակաց»: Ռազմական սյուժեն կամ առանձին ռազմական պարերը նման էին պատմադիցաբանական և էպիկական ներկայացումներին: Բոլոր ժողովուրդներն և ցեղերը հնում բեմականացրել են մենամարտի և ճակատամարտի տեսարաններ: Նման ներկայացումներ կազմակերպում էին նաև հայերի նախնիները, և ավելի ուշ՝ արդեն հայ ժողովուրդը: Ենթադրվում է, որ «Ռոստամ Բազի» պարի նախնական տարբերակը նվիրված է եղել հայոց ռազմի Աստծուն՝ Վահագնին: Ռազմական պարերը, մրցումներն ու խաղերը էական դեր էին խաղում երիտասարդության ֆիզիկական դաստիարակության գործում: Դրա շհորհիվ ռազմական պարերը մտնում են զինվորների ֆիզիկական պատրաստվածության համակարգի մեջ: Դրանով է պայմանավորված ռազմապարերի համաժողովրդական տարածումը: Հետագայում ժողովուրդն այդ պարերի մեջ հավելեց կենցաղային բովանդակություն, որը զարգացավ նրանց պաշտամունքային նշանակությանը զուգահեռ:

Մինչ օրս ռազմական պարերը չեն կորցրել իրենց բազմազանությունը, շարժունակությունը, բուռն խառնվածքային ձևերը՝ թռիչքները, հարձակումները, մնջախաղային արտահայտչականությունը:

«Ռոստամ Բազին» հիմնականում տարածված է եղել Պարսկահայքում՝ Կապուտան (Ուրմիա) լճի շրջակայքում: Ռոստամը պարսիկ գրող Ֆիրդուսու հայտնի էպոսի հերոսի անունն է, որը ողջ Պարսկաստանում, այդ թվում նաև պարսկահայոց շրջանում, հայտնի էր որպես առնականության և դյուցազնականության խորհրդանիշ: Իսկ «բազի» թարգմանաբար նշանակում է «խաղ»: Հայեցի մեկնաբանությամբ պարը կարելի է կոչել «Քաջերի խաղ»:

Թեև ռազմի պարերի գերակշռող մասը գծային պարեր են, որոնք բաժանվում են երկու ձևերի՝ միաշարք և երկշարք գծային պարերի, այդուհանդերձ «Ռոստամ Բազին» ռազմի պարերի այն պահպանված նմուշներից է, որը պարում են շրջանաձև: Պարեղանակը 3/4 հաշիվ ունի, բայց խառը շեշտադրումով: Պարի հատակագծի ընդհանուր տեղաշարժը դեպի աջ է, որը վկայում է պարի դրական բովանդակության, հաղթական մոգության մասին: Պարաքայլերը մի քիչ կլորավուն են, աղեղնաձև քայլերով, որը բնորոշ է պարսկահայերի պարարվեստին:

Պարաքայլի հաշիվը յոթ է, որը նույնպես դրական խորհուրդ ունի: Առաջին երեք հաշիվը տեղում ձախ ոտքով, իսկ երրորդը հենց դեպի ձախ կատարվող շարժումներ են՝ ասես նախկին մարտերում անհաջողությունների, ձախորդությունների հետ կապը խզելուն նպատակամղված, որը հոգեբանորեն նախատատրաստում է ապագա մարտերում հաղթելուն: Հաջորդ երեք հաշվին մարմինը փոքր-ինչ աջ դարձումով, շատ ավելի կտրուկ տեղաշարժվում է դեպի աջ։ Յոթերորդ հաշվին մարմինը ուղղվում է և հանգում ելման դրության՝ բարձր թռիչքով վերջակետ դնելով պարաքայլին՝ ասես արձանագրելով հաղթանակը:

Ենթադրաբար այս պարը հեթանոսական, արևապաշտական ժամանակների վերապրուկ է. այդ է վկայում արևի սկավառակ հիշեցնող պարի հատակագծի ձևը: Ըստ որոշ հիշատակությունների՝ պարը երբեմն պարել են փոքր դաշույներով կամ ջահերով, որոնք կենցաղից հետզհետե դուրս են մղվել:

ՌՈՍՏԱՄ ԲԱԶԻ