Կոմիտաս

ԻՆՔՆԱԿԵՆՍԱԳՐՈՒԹԻՒՆ
Ծնուլել եմ 1869 թ․ Սեպտ. 28ին Փոքր Ասիայի Աուտինա քաղաքում. մկրտութեան անունս Է Սողոմոն։ Հայրս՝ Գէորգ Սողոմոնեան Կուտինացի էր. մայրս՝ Թագուհի Յովհաննէսեան Բրուսացի։ Տարրական ուսմունքս ստացել եմ Կուտինայում եւ և Բուսայում։ 1881-82 ուսումնական տարուայ Սեպտ. 15ին ընդունեցայ Մայր Աթոռ Ս․ Էջմիածնայ Գէորգեան Հոգեւոր ճեմարանն իբրեւ գիէերօթիկ սան։ 1890 թ. աւարտեցի դպրոցական բաժինը եւ մտայ մասնագիտականը։ Նոյն թուին Մակար կաթուղիկոսի օրհնութեամբ ձեոնադրուեցայ աւագ սարկավագ։ 1893 թուի մայիսին աւարտեցի ճեմարանական լիակատար դասընթացը։ Նոյն թուի Սեսլտ. 11-ին Մկրտիչ կաթուղիկոսի օրհնութեամբ. ձեոնադրուեւյայ աբեղայ Կոմիտաս կոչուելով եւ նշանակուեցայ Գէորգեան Հ. ճեմարանի երաժշտութեան ուսուցիչ։ 1895 թ. Փետր. 26ին վարդապետական աստիճան ստացայ։ 1896 թուի մայիսին մեծանուն բարերար Ալեքսանդր Մանթաշեանի ծախսով գնացի Բերլյին երա– ժրշտական բարձրագոյն ուսումս լրացնելու: Ինձ քննեց աշխարհահռչակ ջութակահար երաժշտապետ է. Ւօախիմը, որ արքունի երաժշտանոցի տեսուչ էր։ Նորա յանձնարարութեամբ մտայ յայտնի երաժշտապետ Ռիխարդ Շմիգթի մօտ։ Աւարտեցի 1899 թուին՛. Երաժշտական ուսման զագընթացաբար իսկական ուսանող եղայ Բերլինի Ֆրիդրիխ Վիլհելմ արքունի Համալսարանի փիլիսոփայական բաժնում եւ աւարտեցԻ երաժշտական-փիլիսոփայական–պա տմական գիտութիւնները։ Ուսուցչապետներս Էին Բելլերման, Ֆլայշեր եւ Ֆրիդլենդեր։

1899 թուի Սեպտեմբերից վարում եմ Մայր Աթոռի դպրապետի պաշտօնը, որպէս եւ Գէորգեան Հ․ ճեմարանի երաժչաութեան դասերն եմ աւանդում։ Այս ժամանակամիջոցում կատարեցի եւրոպական ճանապարհորդութիւն, որպկայի հայ եկեղեցական եւ աշխարհիկ երաժշտութիւնր ծանօթացնեմ։ Ս. Էջմիածին, Երեւան, Տփխիւտ, Բաղ ու, Բեր լին, Փարիզ, Ցիւրիխ, Բերն, Լօղան, Ժրնեւ, Վենետիկ տուի hամերgներ եւ դասախօսութիւններ կարդացի Հայ երաժշտութեան մասին։ Ունիմ մի չարք տպած ու անտիպ աշխատութիւներ ու գիտական ուսումնասիրութիւններ։ Իմ աշխատութիւններս են՝

Ա․ Տպուած յօդուածնետ

1. Հայոց եկեղեցական եղանակները. Արարատ ամսագրում /1892։
2. Նիւթեր ԺԹ. դարու. Հայոց երաժշտութեան պատմութեան. Արարատ։
3. Քննադատական յօդուածներ. Արարատ։
4. Das Interpunktionssystem der Armenier (Sammelbände der Internationalen Musik 5. Gesellschaft. Jahrgang I. Heft. 1. October-November, 1899, Seit։ 54-64
6. Armeniens Volkstümliche Reigentänze (Zeitschrift der armenische Philologie)
7. La musique Rustique Armenienne (Mercure musical et bluletin francais de la Societe internationalle de musique, (section de Paris) III-e Annee, 15 Mai, 1907, p.472-490):

Բ․ Երգարաններ

1. Շար Ակնայ ժողովրդական երգերի (25 Հատ), 1895 Ս. էշմիածին (Հայ ձայնանիշերով)
2. Հազար ու մի խաղ ա. Յիսնեակ. [ընկերակցութեամբ Գէերգյան ճերմարանի մայրենի ուսուցիչ Մ․ Աբեղեանի] 1904
3.Հազար ու մի խաղ բ. յիսնեակ. 1905
4. Melodies des Kurdes (19 Հատ) Imprimanse de musique de P. Jurgenson a Moscou. 1905
5. «Հայ քնար» հաւաքածու գեղջուկ երգերի. La lyre armenienne. Recueil de chansons rustiques, Paris, Imp. C. G. Röder, Paris
6. Հատով երգեր զանազան թերթերում

Գ. Անտիպ աշխատություններ

1. Հայ ժողովրդական երգեր.
2. Հայ հոգեւոր երգեր.
3. Օտար երգեր զանազան լեզուներով (ինքնուրոյն).
4. Տաճիկ երգեր.
5. Զանազան պարեր նվագարանների համար.
6. Ուսումնասիրութիւն հայ ժողովրդական երաժշտութեան.
7. Ուսումնասիրաթիւն հայ եկեղեցական երաժշտութեան
8. Խազաբանութիւն.
9. Զանազան երաժշտութեան դասագրքեր
10. Թարգմանութիւններ (երաժշտութեան վերաբերեալ:

ՀԱՑՆ ՈՒՆԻ ԻՆՔՆՈՒՐՈՅՆ ԵՐԱԺՇՏՈՒԹԻՒՆ

Այս էջերուն մէջ տպուեցին մի շարք թղթակցութիւններ, որոնց նիւթն էր Փարիզ հրատարկուող երաժշտական համայնագիտարանն ու հայ երաժշտութիւնը։ Բոլոր յօդուածագրերն անխտիր պատասխանի կը գոչեն Կոմիտաս Վարդապեաը:

Պրն․ Լեւոն Համբարձումեան նախանձելի զայրոյթով կը գրէ, թէ յանիրաւի անտեսուած է հայ երաժշտութիւնը համայնագիտարանի էջերում։

Համայնագիտարան խմրագրող մասնագէաներու մեր ազգի երաժշտութիւնն անաեսելը ո՛չ իրաւունքի եւ ո՛չ անիրաւութեան խնդիր է, այլ լոկ չգիտութիւն․ զի մեր երաժշտութեան (յաակապէս հնի) նիւթերն անմշակ են, ի մի ժողոված, ուսումնասիրուած եւ քննադատուած չեն, որովՀետեւ միջոցներ ու մասնագէտներ կը պակսին: Օտար երաժիշտներն ուսումնասիրել են մերրը՝ Ch. Villoteau, J. Fe’tis, O, Fleischer եւ ուրիշներ) բայց նիւթի պակասութեան պատճառով դրական արդիւնքներ չեն տուել։ Թէեւ իրաւամբ բոլորը նկատել են, որ մեր երաժշտութիւնն ինքնուրոյն է, բայց երաժշտական օրէնքներով փաստել չեն կարողացել։

Իսկ ես՝ օտար եւ ազգային (մանաւանդ Հայ ձեռագրերու) աղբիւրներն ձեռս ընկած պատմական նիւթերն արտադրել եմ, բայց ո՛չ դասաւորել եմ, ո՛չ ուսումնասիրել եւ ո՛չ քննադատել, այլ միայն, իբրեւ հում նիւթ, ուրիշ մասնագէտներու օգտակար լինելու դիտաւորութեամբ ժողովել եմ: Առանձնապէս ուսումնասիրութեանս առարկան եղել են հին հայ խազերը, որոնց մասին, ի միջի այլ ստիպողական եւ մասնագիտութեանս վերաբերեալ պարապմանց, քսան տարուայ ընթացքում, հազիւ կարողացել եմ՝ բաւականաչափ նէւթեր հաւաքելով, դասաւորելով, մի որոշ գաղափար կազմել՝ թէ ինչ ծագում, զարգացում ու անկում են ունեցել, հազիւ, որովհետեւ ե՛ւ հաւաքողը, ե՛ւ ստուգողը, եւ ուսումնասիրողը միայնակս եմ եղել։ Այս աշխատութիւնն իսկ կատարել եմ լոկ այն նպատակով, որ խազերու նշանակութեանն թափանցելով կարողանամ մեր նախնի եղանակները ձեռագրերի մէջէն հանել ու արդի պահանջներուն յարմարցնելով եկեղեցական երաժշտութեանը ոտքի կեցնել։ Իսկ աշխարհիկ երաժշտութիւնն արդէն կ՛ապրի Հայ գեղջուկի շնորհիւ։ Եկեղեցականն ու աշխարհիկը ունենալով՝ մեր ազգային ամբողջական երաժշտութեան մասին ստոյգ գաղափար կ’ունենանք։ ԱՀա այս մտքով մղուեցայ խազերու մասնակի ուսումնասիրութեանը ձեռնարկած պահուս։

Այսպիսի աշխատանքներն անթերի եւ. խղճմտօրէն կատարելու համար մէկ մարդու կեանքը հերիք չէ։ Եւրոպական որեւէ ազգի երաժշտութեան պատմութիւնն ուսումնասիրելու համար՝ հարիւրաւոր մասնագէաներ են աշխատել, դարերով են քննադատել տասնեակ ընկեութիւններ են օժանգակել եւ հարիւրաւոր հատորներ են հրատարակուել։ Բարի-բարի ցանկութիւններով ազգային երաժշտութեան պատմութիւն չի՛ գրուիր․ մանաւանդ Հայ երաժշտութեան:

Երաժշտական համայնագիտարանը մի բառարան է, որ դեռ սրբագրուելով կարող Է նորէն տպագրուել։ Եթէ այս անգամ անոր էջերում չերեւայ հայ երաժշտութեան պատմութիւնը պատրաստուենք դպրոց հիմնելով, մասնագէտներ հասցնելով՝ երկրորդին համար: Շատերն ըսին մեզի, թէ գոնէ մէկ համառօտութիւնը գրուի: Շատ լաւ, բայց չէ՞ որ համառօտը կը կազմուի ամբողջութիւնէն։ Ու՞ր է ամբողջութիւնը։ Փոխանակ մուրացած ու անհիմն կարծիքներով ու պատմութիւններով զրաղուելու, նախ ուսումնասիրենք ու մեր տեղեկութիւնները փաստենք, յենուելով ճշմարտութիւններու եւ երաժշտական ընդհանուր օրէնքներու վրայ, ապա խօսինք։

Անցեալ դարու վերջերում յայտնի քարոզիչ գիտնական եւ խմբագիր, հանգուցեալ եպիսկոպոս Ատեփանէն տգիտաբար հրապարակ նետեց այն կարծիքը, թէ հայ գեղջուկն անգիր բանահիւսութիւն չունի, այն ինչ, օրինակ, ռուս մուժիկն ունի․ ուրեմն մեր ժողովուրդը բանաստեղծական շնորհք չունի, պատմական դէպքերն ու կեանքի երեւոյթներն անզգայ կը թողուն զինք։ Շատ չանցաւ, ելան մի շարք թանկագին հրատարակութիւններ եւ ապացուցեցին ընդհակառակը՝ Գարեգին եպիսկոպոս Արուանձտեան, Գարեգին վարդապետ Յովսէփեան, Մանուկ Աբեղեան, Սարդիս Հայկունի, Ճանկեան, Լալայեան, Կանայեան, Չիթունի ․․․ թէ ունինք եւ այնքան ճոխ ու բազմաբովանդակ, որ գրի առնողներ կը պակսին:

Արդ, այս դրութեան անդրադարձումը կը տեսնենք հայ երաժրշտութեան նկատմամբ։ Իմ յարգելի բարեկամս՝ բժշկապետ եւ բանասէր Հ․ Թիրաքեան խան, իր երկտող գրութեամբը կը յայտնէ սա համարձակ մտքերը, «Ըստ իս (մենք ընդգծեցինք) հայկական երաժշտութիւն ըսուած բան մը գոյութիւն չունի, բառին գիաական առումով (մենք ընդգծեցինք) ․․․ կը տեսնիմ, որ Փարիզի երաժշտագէտ վարպետներն ալ կը հաստատեն ․․․ Եղածներն ալ ասորա-բիւզանդական կամ Հնդկա–պարսկական ազդեցութիւնր կր կրեն»

Այսպէս թէ՛ կը հերքէ եւ թէ՛ կը հաստատէ չեղածն ու եղածը։ Ինքը կը սիրէ կարծել եւ իր սիրածը հաստատուած տեսնել Փարիզի երաժշտագէտ վարպետներու բերանով։ Ու՞ր, ե՞րբ, ո՞ր գրուածքով, ի՞նչ ճշմարտութիւններու վրայ յենուելով ․․․ այդ ո՛չ ինքը կարող է ցուցնել եւ ո՛չ ես գիտեմ: Փարիզի վարպետը պարտաւոր չէ անպատճառ իմանալու, թէ հայը երաժշտութիւն ունի կամ չունի, եւ տեսակցութեան ժամանակ կարող է ասել, թէ անծանօթ է, կամ՝ հայը երաժշաութիւն չունի, կամ՝ ունեցածը խաոնուրդ է ․․․ (բայց, աշխարհի ո՞ր երաժշտութիւնն անխառն ու անապակ Է, մեր գիտցածով, միայն անասուններունը, որոնք նոյն ձայնն ու նոյն ելեւէջր կ’երգեն, զի փոխառութեան շնորհք չունին)․ բայց մենք, հայերս, իրաւունք չունինք մէկ ու կէս կարծիքով կամ պատմութիւնով ըսուածն ստրկաբար արձանագրել, գրիչ շարժել եւ դատել մի պաամական ազգ, որ գեր է կատարել անցեալում, կատարում է ներկայում եւ դեռ. պիտի կատարէ ապագայում, քանի շունչ կայ բերանում։

Ըստ իս, առնուազն անխղճութիւն Է գիտականօրէն չքննուածն ու չապացուցուածը հասարակութեան իբր ճշմարտութիւն հրամցնելը։ Բժշկապետ Թիրաքեանը գտել է, որ «Եղածներն ալ (Հայ եղանակներէն) ասորա-բիւզանդական, կամ հնդկա-պարս կական ազդեցութիւնը կը կրեն»։ Զենք գիտեր ո՛չ այն աղբիւրները եւ ոչ այլ պատմական «ասորա–բիւզանդական» այն եղանակները, որոնցմէ առաջիններէն քաղելով եւ երկրորդներու վերայ հիմնուելով, յարգելի բժշկապետր իր կողմէն «Բաոռին գիտական առումովը» այսպիսի դրական եզրակացութեան է հասել հայու չունեցած երաժշտութեան մասին։ Իսկ եթէ ինքնուրոյն ուսումնասիրութեանց արդիւնք Է այդ կարծուած ճշմարտութիւնը, այլեւս ինձ դիմելու կարիք չկայ․ պէտք է գրել Փարիզ հրատարակուող երաժշտական համայնագտարանի խմբագրութեանէ եւ խնդիրն անուշիկ մը կը գոցուի։ Ապա թէ ոչ ուռուցիկ բարդութիւններ, առագաստաւոր ենթադրութիւններ, իրաւամբ, մենք եւս կարող ենք շարել․ այսպէս, արաբա – տաճկական, թաթարա-չինական, մերա-քրդական, աղուանա֊վրացական, լատինա-սլաւական ․․․ Եւ ինչո°ւ չկազմենք, քանի պատմութենէն գիտենք, թէ ասոնցմէ ոմանք դիտելով մեզ կամ կողմնակի կերպով ազդել են եւ ոմանք կ’ազդեն տակաւին մեր վրայ։ Ազգերու փոխադարձ ազդեյութիւնն անուրանալի եւ անհերքելի վւաստ է, որովհետեւ անազդեցիկ մնացած ազգ չկայ, իւրաքանչիւր ազդ, ինչ որ չունի, ունեցոդներէն, պէտք զգացած ժամանակ, փոխ կ’առնէ եւ կ’ազդայնացնէ:

Բժշկապետ Թիրաքեանին համակարծիք, կը գրէ նաեւ Տէր Սերովբէ քահանայ Պուրմայեան, միայն թէ իր կարծիքը ազգաց պատմութեան, քաղաքակրթութեան եւ տիրող ազգերու ազդեցութեան վրայ կհիմնէ, ասելով․ 1) «Հայ լեզուն ու գրականութիւնը ասորական եւ յունական լեզուներու կազմական կաղապարին վրայ ձեւափոխուեցան, իր տառերԷն սկսելով», 2) «Երբ Հայկական ուրոյն քաղաքակրթութիւն մը գոյութիւն չունի, բնականաբար գոյութիւն չանի նաև հայկական երաժշտութիւն մը»։
Գրած պատմութիւնները ճիչդ են, բայց եգրակացութիւններր սխալ։

Ազգի մը լեզուն ու գրականութիւնը կարող են ձեւափոխուիլ ու զարգանալ՝ օրինակ առնելով ուրիշ ազգերէն, բայց երբ անինքնայատուկ լեզու եւ գրականութիւն ունի, ունի եւ ինքնուրոյն երաժշտութիւն։ Ամբողջ արեւմտեան ազգերը զարգացան՝ սնունդ առնելով հին յունական քաղաքակրթութեան բեկորներէն՝ լատինականի միջոցով, բայց եւ այնպէս, իւրաքանչիւր արեւելեան ազգ ունի ուրոյն երաժշտութիւն, որ ոչ յոյն է եւ ոչ լատին։ Ռուսաց արդի լեզուն ունի մօտ 60,000 օտարազգի բառ, որ ազգայնացուել է, եւ ռուսը զարգացել է օտար քաղաքակրթութեամբ, նոյնիսկ իր տառերը յունականի վրայ են կաղապարուած, սակայն եւ այնպէս ունի ե՛ւ ինքնուրոյն լեզու, ե՛ւ ինքնատիպ երաժշտութիւն:

Ճիշդ նոյն ճանապարհն են անցել մեր Յ․ դարու սրբազան վերանորոգիչներրը։ Անոնք կրթուեցան Աթէնք եւ Աղեքսանդրիա՝ այդ ժամանակների լուսաւորութեանց կենդրոններում, որպէս մենք այժմ Եւրոպայում, ապա, Հայրենիք վերադառնալով, կերտեցին ու վերակազմեցին, ըստ օրինակի յոյն եւ ասորի լեզուներու, մեր գրաբարը եւ մեզ աւանդեցին Ոսկեդարու մատենագրութիւնը։ Եթէ ճշմարտութիւն են այս բոլորը, ապա ուրեմն, ճշմարտութիւն է եւ այն, որ մեզ տուին նոյնպէս եւ երաժշտութիւն, որ այնքան հարազատ է ու ազգային եւ այնքան ինքնուրոյն է ու ինքնատիպ, որքան իր լեզուն ու գրականութիւնը, որովհետեւ իւրաքանչիւր ազգի երաժշտութիւնն իր ազգի հնչական ելեւէջներէն կը ծնի ու կը ծաւալի։ Հայ լեզուն ունի իր յատուկ հնչաւորութիւնը, ուրեմն ե՛ւ համապատասխանող երաժշտութիւն։

Գալով ինձ, մասնաւորապէս, ո՛չ ոք ինձմէ պահանջելու իրաւունք ունիք, որ ես հայ երաժշտութիւնն իր բոլոր ճիւղերովն իմանալ պարտաւոր եմ։ Ես իմ մասնագիտութիւնն ունիմ․ հազիւ կարող եմ անով միայն օգտակար լինել եւ ամենեւին միտք չունիմ հազար բանի ծառայել։ Մէկ բան կարող եմ անել եւ լաւ անել իմ պատրաստութեան չափով, ուստի, օրաթերթերու մէջ աննպատակ յօդուահներով զբաղուելու ո՛չ ժամանակ եւ ո՛չ շահ ունիմ։ Կ’ուզեմ հանգիստ մնալ, որ գործել կարենամ։ ԱյսուՀետեւ այսպիսի յօդուաձներուն պատասխան չենք գրելու։

Խեղճ Հայ ժողովուրդ․ ազգ ես եւ ինքնուրոյն այնքան, որքան միւսները․ այդ ոչ ոք կարող է հերքել։ Ունիս յատուկ լեզու, կը խօսիս: Ունիս յասուկ ուղեղ՝ կը դատես։ Ունիս յասուկ մարդաբանական կազմ, որով կը զատուիս այլ ազգերէն ու անոնց կազմէն։ Սակայն սիրտդ, որ զգացմանցդ աղբիւրն է, քուկդ չէ եղել․ այլ՝ մի ինչ որ ասորա-բիւզանգական եւ Հնդկա -պարսկական է եղել։

Ճանասլա՜րհ կայ, ճանապա՜րհ կայ։ Բերնէն ականջ շա՛տ կարճ է․ բանէն փաստ՝ շա՜տ երկար։

Տես անդ, էջ 45-60, նաև «Ազատամարտ», Կ․ Պոլիս, 1913 թ․ էջ 1316

ՊԱՐՆ ՈՒ ՄԱՆՈՒԿԸ

Մեր ընտրած նիւթին անցնելէ առաջ՝ հարկ կը զգամ բացատրել, թէ ի՛նչ նշանակութիւն ունի մանկական երգեցողութիւնն ապագայ ազգային դաստիարակութեան գործին մէջ։ Երգեցողութիւնը դնդերներու շարժում մըն է, որ կ’առաջանայ Համապատասխան զգացումներէ: Մանուկն ինչ զգացումի տակ որ ըլլայ, այդ զգացումը կ’արտայայտէ որոշ երգերով։ Երգը ներքին հոգեկան գգացումին արտայայաութեան մէկ ձեւն է, ուրեմն շարժում մըն է․ եւ պարն ալ ինքնին շարժում մը ըլլալով, երգը կը զուգորդուի պարին հետ։ Զգացումներն ինչ ուղղութեամբ որ ընթանան, երգն ու պարն ալ նոյն արտայայաութեամբ երեւան կու գան: Արդ կրնայ ըմբռնուիլ, թէ որքան կարեւոր են մանուկին դաստիարակութեան մէջ երգեցողութեան ընծայուելիք հոգածութիւնն ու պարտաւորութիւնը։

Պարն ամենահիմնական նշանակութիւնն ունեցող երեւոյթ մըն է․ ամէն գեղարուեստ պարի մէջ կը պարփակուի։ Իբրեւ շարժում՝ պարը շատ կարեւոր դեր ունի ապագայ դպրոցական կեանքի գեղարուեստական շարժումի մէջ, վասն զի պէտք է գիտենալ, թէ ամէն գեղարուեստ, – ինչպէս՝ երաժշտութիւն, քանդակագործութիւն, ճարտարապետութիւն եւ այլն, – շարժում է։ Ամէն կեանքի մէջ պար կայ։ Արդէն ամբողջ տիեզերքի կեանքը պար չէ՞։ Մարդկային կեանքին մէջ երկու տեսակ պար կայ․ մին՝ ուրախական, միւսը՝ տխրական։ Թէեւ մարդիկ ներկայիս առաջինը կ’ընեն, բայց հին ժամանակներում՝ տխրականն ալ տեղի կունենար, ինչպէս մեր մէջ մեռելական պարեր, զորս յուղարկաւորութեանց ատեն կը կատարէին մեր նախնիք, իրենց տրտմութեան զգացումներուն համապատասխան շարժումներ առաջ բերելով։ Պարն ալ, ձայնական երգի նման առաջանալով, ողբերգութեան հասած է, իր զարգացումն ունեցած է օպերայի մէջ քաղաքակիրթ ազգերի մօտ։

Պարին ամենահասարակ ձեւն է ընտանեկան պարը, որուն մէջ միտք, զգացում առաջ կը բերենք։ Եթէ ուրախանանք` կը շարժինք, եթէ տխրինք՝ դարձեալ արտաքին կեանքէն տպաւորուելով կը շարժինք եւ կ՝ագդենք ուրիշի մը․ ան ալ իր կարգին կր շարժի կամ կը պարէ, եւ այսպէս փոխանցաբար։ Հանգիստ պիտի մնայինք, եթէ չտպաւորւէինք։ Այսպէս, րնտանեկան շրջանակի մէջ մէկը կ’ելլէ, կը պարէ, ձեռքի, ոտքի, ունքի, երեսի շարժոմներ կ՚ընէ․ եւ ահա ուրիշներ ազդուելով՝ կը սկսին զայն ծափել, ու կ՝առաջանայ ընդհանուր ուրա–խութիւն։ Վայրենիի պարը պարզ է եւ կ՚արտայայտէ իր կեանքը։ Ան ինքնապաշտպանութեան եւ ապրուստի վրայ միայն կը խորհի, եւ ասոնք են այդ պարին էական տարրերը։ Ան իր զգացումներն արտայայաելու համար պարի չարժումներուն կ’ընկերացնէ hասարակ նուագային գործիքներ — թմբուկ, քարէ ու մետաղէ շինուածներ։ Մարդ մը, ազգ մը, որքան զարգանայ, նոյն չափով զարգացած երեւան կու գան ալ, նուագն ալ, ինչպէս նախնական թմրուկը օպերայի մէջ դարձած է ամէն ձայն զգացնող գործիքը։ Կարիքն ու զարգացումը զոյգ կընթանան։ Ամէն ինչ, ամէն գեղարուեստ մարդկային ներքին, հոգեկան կեանքին արտայայտիչն է։ Այսպէս եղած է սկիզբէն ի վեր։ Հեթանոսներ երկու գլխաւոր պարեր ունէին- հոգեւոր ու ժողովրդական, որոնք ներկայ ժոդովուրդներու կեանքին մէջ փոխադրուած են իրենց նախնական դերերուն մէջ։ Մեհենական շատ մը արարողութիւններ ու պարեր փոխանցեր ենք քրիստոնէութեան մէջ․ հեթանոսական զոհը քրիստոնէոթեան մէջ եղած է անդաստան օրհնէք, որ ձախ ու աջ երթուդարձովը պարը կր ներկայացնէ արդէն: Նոյնպէս եկեղեցական քշոց, բուրվառ ու ծնծղաներ մեր ագգային վայրենիի կեանքին արձագանգներն են, զորս արարողութեանց ատեն դպիրներր զընգ հա զընգ, քշէ՛ ու քշէ, այն աստիճան կը հնչեցնեն, որ կատարուած ընթերցումները բոլորովին անլսելի ու անհասկանալի կը մնան։

Գալով ժողովրդական պարերուն, անոնք հեթանոսական օրերէն մինչեւ այսօր կ՝ապրին մեր մէջ, մինչ ֆրանսացիներուն եւ գերմաններուն մէջ կորսուած են։ Ժողովրդական կամ աշխարհական պարերուն մէջ ալ կրօնական հետքեր կը շարունակեն, ինչպէս ջուր սրսկել, որ շարժում մըն է պարի մը կապուած․ Տեառնընդառաջին կրակէ ցատկել եւ զինուորական պարը, որ Մուշի դաշտին մէջ քանի մը գիւղեր ու Շատախ եւ Մոկս գոյութիւն ունին տակաւին եւ «Շորոր» կ’ըսեն ու կը պար են․ հոն, ուր սուր կայ, թուր կայ՝ անով, եթէ ոչ՝ կոպալով (բարակ փայտ)՝.

Պարը, որ շրջան կը նշանակէ եւ եայլի կը կոչուի, իբրեւ աղաւաղու մը եայք բառին, որ նոյնպէս շրջան ըսել է, երեւան կու գայ հարսանեկան պարին մէջ, ուր քառասուն մարդ կը բոլորուին ու կը շարժին որպէս մէկ մարդ․- այնքան բնազդական կերպով զարգացած են։ Այդ պարը, ամենազարգացած մարդը, ճիշդ անոնց պէս ընելու համար, շատ երկար ճիգերու պիտի կարօտէր։ Մտաւոր զարգացումի աստիճանին վրայ կր գտնուի պարի շարժումն ալ։ Ուրեմն ազգի մը քաղաքակրթութեանն է կապուած իր պարին շարժումներու զարգացումը: Այն մարդիկ, որոնք նստուկ կեանք ունին, թոյլ են, ոչինչ կ՚ընեն, ոչ մէկ կերպով կը շարժին: Միթէ թուլամորթ մարդը կրնա՜յ արդէն սուր անել, թուր առնել։ Հոս տեղն է յիշել «Առողջ միտք՝ առողջ մարմնի մէջ» խօսքը․ երգեցողութիւնն ու պարը կ՝առոյդացնեն, կը մարզեն մարմինը։ Բոլոր գեղարուեստները շարժումի մէջ կ՝արտայսւյտուին։ Ուրեմն մանկական երգեցողութիւնն ինչքան կարեւորութիւն ունի ապագայ քաղաքակրթութեան մէջ։

Ւ՞նչ է կրթութեան, դպրոցին նպատակը։ Մանուկը բարոյական կեանքի փիլիսոփայութիւնը, կեանքի հասկացողութիւնը չունի։ Պէտք է անոր հոգեկան զգացումներուն հաւասարակշիռ դաստիարակութիւն մը տալ։ Որպէսզի երգեցողութիւնբ դնդերներու միջոցով անոր ուղեղին բարերար ազդեցութիւն մը ունենայ, պէտք է գիաակցական ըլլայ։ Երգը կր սովորին իբրեւ Հաճոյքի առարկայ, եւ երբ կը մեծնան, որեւէ ագդեցութիւն չեն կրեր անկէ՝ դարձեալ նոյն ակնարկով։ Դատարկ հնչումէն դատարկ գգացում կ՚առաջանայ։ Զգացոլմները կանոնաւորելու, ուղղելու, զարգացնելու համար հարկ է երգեցողութեան աւանդումին նսլատակայարմար ուղդութիւն մը տալ։ Մեր մէջ փոքրիկ մանուկներու կը սկսեն սովորեցնել բարոյախօսական, խրատական, փիլիսոփայական երգեր, ոռոնց իմաստն ան չի հասկնար, ու չ՝ագդուիր այնպէս, ինչպէս պէտք էր։ Մենք մանուկներու հոգեկան պահանջներուն յարմարցուած դասագրքերը չունինք․ մեր դասագրքերը լեցուն են փիլիսոփայական, բայց ոչ ճիչդ մանկական նիւթերով։ Մանուկը չ՝ըսեր՝ «Յակոբ», այլ «Ակօ»։ Ո՞վ ձեր մէջէն ուզած է կլլել կամ կլլած է՝ քարեր․ բայց նոյնն ըրած էք մանուկներու համար։ Անոնց, որ տակաւին կեանքի հասկացողութիւնր չունեն, դուք տաւած էք կեանքի փիլիսոփայութեան դասեր․- ասիկա իր մտաւոր ստամոքսը չի կրնար մարսել․ ծուռ, ծուռ դաստիարակութիւն է։ Իսկական վարժապետներ չկան։ —Եթէ մանուկը չի հասկնար ձեր դասաւանդութիւնր, յանցանքր ձերն է, որովՀետել չէք կրցած հասկնալ անոր հոգին, պէտք է իջնել մինչեւ անոր հոգեկան ասաիճանը եւ զայն առնելով ձեզի հետ բարձրացնել։ Սխալ դաստիարակութեան արդիւնքն է, որ շատերը, որոնք հհանճարներ պիտի ըլլային, եղած են գողեր։ Սուր, թուր գորձածելը տեսակ մը ուժ է։ Փախչելու, պատիժէ, կախաղանէ ազատելու միջոցներ խորհիլը հանճարամտութիւն կր պահանջէ։ Տեսնուած են աւազակներ, որոնք բանտէն ելնելէն ետք զգաստ հանճարներ դարձան են։

Մանուկը բնախօսական պակաս չունի, եթէ օժտուած է։ Ընտանիքը որքան գարգացան ըլլայ, մանուկն ալ այնքան մտքի առաւելութիւններով երեւան կու գայ։ Շատ վատ է, ընդհակառակն, անոր տպաւորութեան յանձնել վիճակներ, որոնցմէ մին է երես տալ․ պէտք է անոր կարողութիւնները չափաւորել, կոկել կանոնաւոր զարգացում մը ապահովել։

Թէ ինչպէս մանուկները դաստիրակել՝ ոչ այլ կիրքերը ձգտումները սանձարձակ թող տալով, – ասոր միջոց ցոյց կուտանք։ Մանուկները դասաւորել ձայնի կարգով, որովհետեւ ձայնը, որ անոր ուղեղային բջիջներուն կը յարաբերի նեարդի ու դնդերներրու միջոցով, արտայայտիչն Է անոր հոգեկան կարողութիւններուն։ Հետեւաբար, երբ դասարանի մէջ նստեցնել տրուի ձայնի կարգով, անոնք ոչինչ վիրաւորանք կը զգան, եւ զերօ հաւասար նկատելով՝ չգիտցող մը գիտցողէն կը սորվի։ Առաջնորդուելու է բնութեան համաձայն։ Պէտք է տխուր երգ չտալ երբեք. այլ ամէն ինչ աշխոյժ, եռանդ պիտի ներմուծէ անոնց հոգիներէն ներս։ Ջայնի թիւեր գտնելով՝ միջինը 5-էն վեր ընելու չէ 5 տարեկան մանուկի համար, եւ 7-էն վեր 12 տարեկանի համար:

Ւ՞նչպէս ուսուցանել։ Նախ վարժապետն ինքը սորվելու է այն, զոր պարտ, է դասախօսել։ Չորս տեսակ ձայն կայ , — ձայն, կիսաձայն, բաղաձայն, անձայն։ Մանուկին սկսել տալու է այս կարգով — ա՜ ա՜յ, վերջը՝ ա՛յ, ա՛յ, է, ու վերջիվերջոյ երգել եւ քալել կամ պարել տալու է։ Երգեցողութիւնը սրտին հետ կապ ունի, որ ուղղակի հոգիին կ՝երթայ։ Ուսուցիչ պարոննե՚ր ու քոյրե՚ր, գգուշութեամբ եւ երկիւղածութեամբ մօտեցԷ՛Ք դաստիարակութեան գործին․ խիստ փափուկ պաշտօն մըն է ձերը։ Դաստիարակելու կոչուած էք սերունդ մը, որ ապագայ ազգն է։ Սխալ ուղղութեամբ՝ ազգ մը կը խորտակէք վերջը։ Որքան ուրախալի է ինծի տեսնել հոս համախմբուած ուսուցչական դասը, որ եկած է մանկավարժական դրութիւններ ուսանելու։ Ռուսահայաստանի մէջ ուսուցչական խումբը քիչ մը տարբեր ուղղութեամբ է։ Հոն ամէն մէկն իր փորձառութիւններուն արդիւնքր, իր տեղեկագիրը կը բերէ ժողովին, եւ այդ արդիւնքներէն ընդհանուր եզրակացութիւններ կը հանեն ու կը ներմուծեն վարժարաններու մէջ, որոնց ամենուն ծրագիրը մէկ է, եւ այդ ուղղութիւնով կը քալէ։ Մէկէն ելած աշակերտը միւսին շատ հեշտիւ կր շարունակէ իր րնդհատած տեղը. մինչ հոս կրկին գիտութիւններ, լեզուներ սովորելու է, ուրիշ վարժարան մը հետեւելու համար։ Երանի՜ թէ օգտակար ըլլայի։

46 Տես Թերլեմեզեան, անդ, Էջ 63-67։ Այս յօդուածը սղագրութիւն Է ւքի դասախօսութեան, որ Կոմիաասը 1912 թ. կարդացել Է կ. Պոլսի Էսայեան դպրոցում։ Այս սղազրութփննը լոյս է տեսել 16 տարի յեսւոյ, 1928 թ. «Ամենուն տարեցոյց»– ում (էջ՝ 478-484)։